CSRD και βιώσιμη ανάπτυξη: Από υποχρέωση συμμόρφωσης σε ευκαιρία μετασχηματισμού

Της Κιάρας Κόντη

Η επιτακτική ανάγκη ανάληψης δράσης για τη διαχείριση των προκλήσεων της βιώσιμης ανάπτυξης, όπως η κλιματική αλλαγή, η απώλεια της βιοποικιλότητας, η υγεία και ασφάλεια, οι κοινωνικές ανισότητες κ.ά., μας αφορά όλους: πολίτες, κυβερνήσεις, οργανισμούς και επιχειρήσεις. Ειδικότερα, οι επιχειρήσεις καλούνται να επανεξετάσουν τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούν αξία, καθώς και τους κινδύνους και τις ευκαιρίες που προκύπτουν για τις ίδιες και τα ενδιαφερόμενά τους μέρη, λόγω των προκλήσεων βιώσιμης ανάπτυξης.

Η ανάγκη επαναπροσδιορισμού του τρόπου με τον οποίο οι επιχειρήσεις επηρεάζουν και επηρεάζονται από περιβαλλοντικά και οικονομικο-κοινωνικά θέματα αποτυπώνεται στις αυξημένες απαιτήσεις και προσδοκίες των ενδιαφερομένων τους μερών (καταναλωτών/πελατών, εργαζόμενων, επενδυτών κ.ά.), καθώς και του κανονιστικού πλαισίου.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και των φιλόδοξων στόχων που έχει θέσει για το κλίμα, εισήγαγε τον Ιανουάριο του 2023 την Οδηγία για τις αναφορές βιώσιμης ανάπτυξης, Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD), η οποία εκσυγχρονίζει και ενισχύει τους κανόνες σχετικά με την πληροφόρηση για θέματα βιωσιμότητας που οφείλουν να δημοσιεύουν οι επιχειρήσεις, διευρύνοντας, παράλληλα, σημαντικά το εύρος εφαρμογής. Η Οδηγία CSRD αποσκοπεί στην ευθυγράμμιση των μη χρηματοοικονομικών με τις χρηματοοικονομικές αναφορές και στην εξασφάλιση συνέπειας μεταξύ των εκθέσεων βιώσιμης ανάπτυξης που υποβάλλουν οι επιχειρήσεις, ούτως ώστε τα ενδιαφερόμενα μέρη να έχουν πρόσβαση σε συγκρίσιμες και αξιόπιστες πληροφορίες.

Η Οδηγία αποτελεί ένα σημαντικό νομοθετικό βήμα, καθώς εκσυγχρονίζει τους κανόνες δημοσιοποίησης εταιρικής πληροφόρησης και ενισχύει τη διαφάνεια γύρω από κοινωνικά και περιβαλλοντικά θέματα, καθώς και θέματα διακυβέρνησης. Με βάση τη νέα Οδηγία, έως και 50.000 μεγάλες επιχειρήσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη, καθώς και εισηγμένες μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, θα πρέπει πλέον να υποβάλλουν εκθέσεις σχετικά με τη βιώσιμη ανάπτυξη, έναντι περίπου 11.000 επιχειρήσεων που υπέβαλαν αναφορές υπό το προηγούμενο καθεστώς της Οδηγίας NFRD. Μεταξύ άλλων, το CSRD εισάγει την υποχρεωτικότητα της ανεξάρτητης περιορισμένης διασφάλισης (limited assurance) για όλες τις εκθέσεις βιώσιμης ανάπτυξης, με την εύλογη διασφάλιση (reasonable assurance) να αναμένεται να καταστεί επίσης υποχρεωτική σε βάθος χρόνου.

Ακόμα, στο πλαίσιο της CSRD, η Επιτροπή παρουσίασε, τον Ιούλιο του 2023, τα Ευρωπαϊκά Πρότυπα Αναφοράς Αειφορίας (ESRS), που βασίζονται στην έννοια της "διπλής ουσιαστικότητας" (double materiality). Με βάση αυτήν, οι επιχειρήσεις καλούνται να αξιολογήσουν αφενός τις θετικές και αρνητικές επιδράσεις των δραστηριοτήτων τους στην κοινωνία και το περιβάλλον και αφετέρου τη χρηματοοικονομική επίδραση των θεμάτων ESG στον ίδιο τον οργανισμό.

Το πνεύμα, όμως, της Οδηγίας είναι πολύ βαθύτερο από τη θέσπιση μιας διαδικασίας αναφοράς και τη βελτίωση της διαφάνειας. Αγγίζει, στην ουσία, την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο μια επιχείρηση συνεισφέρει ή όχι στη βιώσιμη ανάπτυξη όλων όσους επηρεάζει με τη δραστηριότητά της, εστιάζοντας στην αναγνώριση, ιεράρχηση και αξιολόγηση των επιδράσεων που δημιουργεί για τους ανθρώπους και το περιβάλλον. Έτσι, διαμορφώνεται τελικά το απαραίτητο πλαίσιο για ουσιαστικό μετασχηματισμό των επιχειρήσεων στο πλαίσιο μιας βιώσιμης οικονομίας.

Σε μια πρώτη ανάγνωση, η μεθοδολογία για την ανάλυση της περίφημης "διπλής ουσιαστικότητας" και, πιο συγκεκριμένα, η ανάλυση της "ουσιαστικότητας των επιδράσεων" (impact materiality) φαίνεται ως άλλη μία τυπική διαδικασία, με την οποία οι επιχειρήσεις απλώς ιεραρχούν σημαντικά για αυτές θέματα ESG. Η εστίαση της ανάλυσης δεν είναι, όμως, στα ουσιαστικά θέματα ESG ή στα σχετικά θεματικά πρότυπα ESRS που πρέπει να τηρηθούν για τη δημοσιοποίηση μη χρηματοοικονομικής πληροφόρησης. Η λέξη - "κλειδί" και το σημείο εστίασης της ανάλυσης είναι στο επίπεδο της "επίδρασης" και όχι στο επίπεδο του "θέματος/παράγοντα" ESG που προκαλεί την επίδραση. Πρόκειται για μια αξιολόγηση σημαντικότητας των επιδράσεων μιας επιχείρησης στη βιώσιμη ανάπτυξη (των ανθρώπων/ενδιαφερομένων μερών και του φυσικού περιβάλλοντος) και όχι ιεράρχησης των αιτιών πρόκλησης της επίδρασης αυτής. 

Η ουσία της ανάλυσης, επομένως, δεν αφορά το πόσο σημαντικό είναι για μια εταιρεία, για παράδειγμα, το θέμα "απορρίμματα", αλλά το πόσο σημαντική είναι η αρνητική επίπτωση που προκαλείται στο έδαφος/υπέδαφος ή στους υδατικούς πόρους, και κατά συνέπεια στη βιοποικιλότητα και στα οικοσυστήματα, από το πόσο υπεύθυνα ή όχι η εταιρεία διαχειρίζεται τα απορρίμματά της. Αντίστοιχα, σε διαφορετικό παράδειγμα, η ανάλυση σημαντικότητας των επιδράσεων δεν θα πρέπει να εστιάζει στην αξιολόγηση του θέματος "ατμοσφαιρική ρύπανση", αλλά στην επίδραση αυτής στη φύση (βιοποικιλότητα και οικοσυστήματα) και στην υγεία των εργαζόμενων, καθώς και του ευρύτερου πληθυσμού που επηρεάζεται από αυτήν. 

Η σύνδεση των επιδράσεων που αναγνωρίζονται ως πιο σημαντικές (στο πρώτο παράδειγμα, η επίπτωση στο έδαφος/υπέδαφος ή στους υδατικούς πόρους) με τα σχετικά ESG θέματα που την προκαλούν (π.χ., διαχείριση απορριμμάτων) προκύπτει ως το τελευταίο βήμα της διαδικασίας αναφοράς, προκειμένου η επιχείρηση να μπορέσει να αναγνωρίσει τα σημαντικότερα ESG θέματα/θεματικά ESRS πρότυπα (ESRS topical standards) τα οποία πρέπει να τηρήσει, ώστε να δημοσιοποιήσει τους σχετικούς δείκτες που αναλύουν το πόσο υπεύθυνα ή όχι διαχειρίζεται το θέμα που προκαλεί την επίπτωση.

Υπό αυτό το πρίσμα, η αναγνώριση των αρνητικών και των θετικών επιδράσεων μιας επιχείρησης σε όλη την αλυσίδα αξίας αποτελεί μια πραγματική ευκαιρία μετασχηματισμού του επιχειρηματικού μοντέλου και των προϊόντων/υπηρεσιών, καθώς στρέφει το "βλέμμα" προς τα έξω (inside - out), στο πώς μια επιχείρηση επιδρά - δημιουργεί ή αφαιρεί αξία για τρίτους (ενδιαφερόμενα μέρη, ευρύτερη κοινωνία/οικονομία και φυσικό περιβάλλον). Με ποιους τρόπους, δηλαδή, συνεισφέρει ή όχι στη βιώσιμη ανάπτυξη. Αποτελεί, επομένως, μια επέκταση της οπτικής που φέρνει η διαδικασία αναγνώρισης κινδύνων και ευκαιριών, η οποία παραδοσιακά επικεντρώνεται στο πώς επηρεάζεται η ίδια η επιχείρηση από τρίτους και το εξωτερικό περιβάλλον (outside - in).

Επομένως, η ανάγκη για μετασχηματισμό προς ένα επιχειρηματικό μοντέλο και προϊόντα/υπηρεσίες που συνεισφέρουν στη βιώσιμη ανάπτυξη, καθώς και το βάθος του μετασχηματισμού που πιθανώς απαιτείται, προκύπτουν από τους παρακάτω παράγοντες:

1. "Ποιος";

Ποια είναι η νομική οντότητα ή το τρίτο μέρος που προκαλεί την επίπτωση; Πρόκειται για μια επίπτωση που προκαλεί άμεσα η ίδια η επιχείρηση (π.χ., εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου από τη χρήση καυσίμων στις δικές της εγκαταστάσεις) ή για μια επίπτωση που προκαλείται έμμεσα από τρίτους με τους οποίους συνδέεται η επιχείρηση (συμβατικά ή μη), όπως, για παράδειγμα, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούνται από συμβατικά πλαισιωμένες επιχειρηματικές σχέσεις με κάποιον προμηθευτή, ή και ακόμα από τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούνται από τη χρήση του προϊόντος από τους πελάτες της επιχείρησης;

2. "Πού";

Σε ποιο σημείο της αλυσίδας αξίας δημιουργείται ήδη, ή ενδέχεται να δημιουργηθεί, μια αρνητική ή θετική επίδραση; Η νομική οντότητα ή το τρίτο μέρος που την προκαλεί βρίσκεται ανάντη (upstream) ή κατάντη (downstream) των δραστηριοτήτων της εταιρείας; Σε ποια γεωγραφική περιοχή προκαλείται η επίδραση και σε ποιο οικονομικό-κοινωνικό πλαίσιο; 

3. "Πώς";

Τι προκαλεί την επίδραση; Πρόκειται για κάποια επιχειρηματική δραστηριότητα (π.χ., εξόρυξη πρώτης ύλης, μεταποίηση, παραγωγή, διανομή); Αφορά εισροή (π.χ., νερό, ενέργεια), εξωτερικότητα (π.χ. υγρές εκροές, εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου) ή εκροή / αποτέλεσμα (π.χ., παραγόμενο προϊόν) του επιχειρηματικού μοντέλου; 

4. Και "σε ποιους";

Σε ποιον προκαλείται η επίδραση; Ποια πτυχή του φυσικού περιβάλλοντος επηρεάζει, ή ποια ομάδα ενδιαφερομένων μερών, ή της ευρύτερης κοινωνίας και οικονομίας; 

Η ανάλυση της ουσιαστικότητας των επιδράσεων ξεκινά, επομένως, από την καταγραφή των παραπάνω χαρακτηριστικών, ώστε να καταλήξει στον εντοπισμό των πιο σημαντικών επιδράσεων (αρνητικών και θετικών, υφιστάμενων και πιθανών), βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων, όπως η κλίμακα, το εύρος και η ικανότητα αναστρεψιμότητας (στην περίπτωση των αρνητικών επιπτώσεων), και η πιθανότητα εμφάνισής τους (στην περίπτωση των επιδράσεων που δεν υφίστανται ήδη). Καταλήγοντας στις σημαντικότερες επιδράσεις και γνωρίζοντας τα παραπάνω χαρακτηριστικά τους, η διαδικασία μετασχηματισμού προς την κατεύθυνση του μετριασμού των αρνητικών επιπτώσεων και βελτίωσης των θετικών επιφέρει ευκαιρίες και αντιμετωπίζει κινδύνους για την ίδια την επιχείρηση, όπως, για παράδειγμα, η αύξηση εσόδων από τη βελτίωση υφιστάμενων προϊόντων ή τη δημιουργία νέων και τη διείσδυση σε νέες αγορές, ή η μείωση του κόστους λειτουργίας – κάνοντας χρήση νέων και λιγότερο ενεργοβόρων τεχνολογιών. 

Οι επιχειρήσεις που υιοθετούν μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για το κλίμα και τη φύση, και επενδύουν στη βιώσιμη ανάπτυξη, δεν συμβάλλουν μόνο στη διάσωση του πλανήτη, αλλά δημιουργούν παράλληλα χρηματοοικονομική αξία για τις ίδιες και ευρύτερη αξία για τα ενδιαφερόμενα μέρη τους, επιταχύνοντας, ταυτόχρονα, τον επιχειρηματικό τους μετασχηματισμό. Στην EY αυτό το ονομάζουμε "value-led sustainability", δηλαδή βιώσιμη ανάπτυξη που προκύπτει από πολιτικές, στρατηγικές και διαδικασίες που χαράσσονται με γνώμονα τη δημιουργία ευρύτερης αξίας για τον πλανήτη, την κοινωνία, τους εργαζόμενους και τους πελάτες.

* Η Κιάρα Κόντη είναι Εταίρος της EY Ελλάδος και Επικεφαλής Υπηρεσιών Κλιματικής Αλλαγής και Βιώσιμης Ανάπτυξης της EY στην Ελλάδα και την περιοχή CESA.