Machtsvacuüm in Iran, veel komt nu aan op opperste leider Khamenei

Met de dood van president Raisi en minister van Buitenlandse Zaken Amirabdollahian is het Iraanse regime twee prominente gezichten kwijt. De hoogste leider van Iran, ayatollah Ali Khamenei, bezwoer gisteravond al dat alles in Iran gewoon zal doorgaan. De vraag is of dat zo is.

Ebrahim Raisi en Hossein Amirabdollahian waren sleutelfiguren van het regime in Teheran. Hardliner Raisi werd gezien als mogelijke opvolger van de 85-jarige Khamenei. Amirabdollahian was als minister actief op het internationale toneel en stond onder meer in contact met leiders van Hamas in de oorlog tussen Hamas en Israël. Hamas is een bondgenoot van Iran.

En toch: de omgekomen politici waren niet de belangrijkste leiders van Iran. De beslissende macht ligt nog altijd bij geestelijk leider Khamenei. Ook de militairen van de invloedrijke Revolutionaire Garde zijn een machtsfactor van belang. Raisi had als president natuurlijk ook zeggenschap en invloed, maar die was niet absoluut.

Zijn dood heeft hoe dan ook grote gevolgen. “Er is nu een machtsvacuüm”, zegt Irandeskundige en analist Damon Golriz. “En dat is niet wat het fragiele regime wil.”

Raisi was een zeer conservatieve president. Hij maakte al lange tijd deel uit van het Iraanse establishment en zijn carrière begon binnen justitie. Hij wordt door mensenrechtenorganisaties medeverantwoordelijk gehouden voor de executie van duizenden politieke gevangenen, eind jaren 80. Hij was toen een van de rechters in het zogeheten ‘doodscomité’. Het kwam hem op de bijnaam ‘slager van Teheran’ te staan.

Raisi klom op tot hoogste baas van justitie in Iran. In al zijn functies toonde hij zich loyaal aan het systeem. In 2021 werd hij gekozen tot president, bij verkiezingen waarbij gematigde kandidaten werden geweerd en veel kiezers thuisbleven. “Raisi was een man die weinig charisma had, maar wel de steun genoot van de conservatieve elite”, zo typeert kenner Peyman Jafari hem.

In de ambtstermijn van Raisi viel de grootschalige aanval op Israël met drones en raketten, vorige maand, als vergelding voor een Israëlische luchtaanval in Syrië, waarbij onder meer twee Iraanse generaals om het leven kwamen. Vrijwel alle Iraanse projectielen werden uit de lucht geschoten.

In 2022 had Raisi onder meer te maken met grootschalige protesten na de dood van Mahsa Amini. Die werden met veel geweld neergeslagen, maar de spanningen zijn niet verdwenen.

Ook Jafari zegt dat de macht van de president in Iran beperkt is, maar zijn rol moet ook niet worden uitgevlakt. “Als het gaat om de economie of de infrastructuur, bijvoorbeeld. De president kan ook iemand zijn die toch een stem probeert te geven aan onbehagen in de bevolking. Dat heeft Raisi niet gedaan. Hij was een man van het systeem.”

Een deel van de Iraanse gemeenschap in Nederland vierde vandaag feest. Sommigen zijn gevlucht voor het regime:

Dat systeem staat nu op een splitsing, zegt Golriz. Op korte termijn is duidelijk wat er gebeurt: de eerste vicepresident Mokhber schuift een plaats op en volgens de grondwet moeten er binnen vijftig dagen presidentsverkiezingen worden gehouden.

Golriz: “Het hangt af van hoe Khamenei met deze situatie omgaat. Ziet hij dit moment als een kans om intern en internationaal een andere koers te varen, met een nieuw gekozen president? Of gaat hij door op hetzelfde pad?” De uitkomst kan op lange termijn ook gevolgen hebben voor de opvolging van Khamenei zelf. Die regeert al sinds 1989.

“De uitdaging gaat worden om iemand te vinden die stabiliteit kan handhaven en loyaal kan blijven aan de opperste leider”, zegt Jafari. In het conservatieve kamp zijn volgens hem veel mogelijke kandidaten te vinden. “Grote vraag is of het politieke establishment ook gematigde of hervormingsgezinde kandidaten zal toelaten tot de verkiezingen.”

Golriz ziet het huidige vacuüm ook als een kans. “Verkiezingsperioden zijn altijd een moment geweest voor de bevolking, dissidenten en de oppositie om zich op allerlei manieren tegen het onderdrukkende regime te organiseren.”

Khamenei zal daar niet op zitten te wachten, zegt hij, omdat zijn legitimiteit en machtsbasis op de proef worden gesteld. “De verkiezingstijd geeft mogelijkheden om nieuwe politieke realiteiten te creëren.”

Jafari verwacht dat Iran een onrustige periode tegemoet gaat. “Iran kampt met grote economische problemen, die voor een belangrijk deel voortkomen uit corruptie in het systeem, ondemocratische besluitvorming en sancties. We zien het conflict in de regio zich uitbreiden. En dus is dit een heel spannend moment voor Iran en de hele regio.”

Meer weten over de rol van Iran in het Midden-Oosten? Bekijk onze special: